Diện mạo của Phật giáo phương Tây

Phật giáo phương Tây đang từng bước tiến vào dòng chảy văn hóa chính thống, dù hành trình này còn nhiều chông gai. Số lượng Phật tử ở Mỹ đã tăng đáng kể trong nhiều thập kỷ qua, nhưng Phật giáo vẫn chủ yếu là một tôn giáo “ẩn mình”, hầu như vô hình trong nhận thức chung của xã hội, ngoại trừ tại một số vùng đô thị ven biển hoặc các khu vực có tính quốc tế cao. 

Tuy nhiên, tình trạng đó có thể không kéo dài lâu, bởi lẽ Phật giáo đang phát triển nhanh chóng và ngày càng thể hiện vị thế của một trong những tôn giáo lớn của thế giới. Sự phát triển này đặt ra nhiều câu hỏi quan trọng: diện mạo mới đang hình thành của Phật giáo phương Tây sẽ như thế nào? Nó có thật sự quan trọng không? Và nếu có, người Phật tử có thể làm gì để góp phần định hình nên bộ mặt ấy?

Phật giáo đến với phương Tây

Sau Thế chiến II, toàn cầu hóa đã từng được hiểu gần như đồng nghĩa với Tây hóa, khi làn sóng công nghiệp hóa và chủ nghĩa tiêu dùng đã đưa văn hóa phương Tây lan rộng khắp toàn cầu. Nhưng rồi, một dòng chảy ngược lại cũng âm thầm hình thành. Sự trỗi dậy kinh tế của Nhật Bản, Trung Quốc và các cường quốc châu Á đã thách thức ưu thế về kinh tế của phương Tây, đồng thời kéo theo sự truyền bá các triết lý và tôn giáo phương Đông, trong đó có Phật giáo.

Cùng với làn sóng tư tưởng là làn sóng di dân. Nhiều người từ các quốc gia Phật giáo đến định cư ở phương Tây, mang theo niềm tin và truyền thống tu tập của họ. Ban đầu, cộng đồng Phật tử tại Mỹ chủ yếu là người nhập cư Á châu, giữ lối thực hành truyền thống. Nhưng điều này đã thay đổi nhanh chóng. Theo khảo sát “Cảnh quan tôn giáo tại Hoa Kỳ năm 2007” của Pew Foundation, chỉ khoảng 27% Phật tử tại Mỹ sinh ra trong các gia đình theo đạo Phật, có nghĩa rằng ba phần tư là người cải đạo, một lực lượng Phật tử mới, được hình thành và phát triển ngay từ trong lòng văn hóa phương Tây.

Phật giáo bắt đầu bén rễ tại Bắc Mỹ qua Thiền tông Nhật Bản. Trong thập niên 1950-1960, những người trong trào lưu phản văn hóa như phong trào Beat đã bị cuốn hút bởi những giáo lý Phật giáo và câu chuyện thiền. Trong khi đó, một số thiền sư Nhật Bản, vốn đến phương Tây để hướng dẫn cộng đồng người Nhật, lại gặp được những người phương Tây có tâm cầu đạo. Các trung tâm Thiền theo phong cách phương Tây nhanh chóng ra đời và phát triển mạnh. Bởi đây là truyền thống Phật giáo đầu tiên có mặt tại Bắc Mỹ, Thiền tông hiện vẫn chiếm tỷ lệ cao nhất trong số người cải đạo sang Phật giáo, với hơn một phần ba theo khảo sát của Pew.

Tiếp theo là sự xuất hiện của dòng Thiền Vipassana, phát triển từ truyền thống Theravāda của Sri Lanka và Đông Nam Á. Điều đặc biệt là phong trào này do chính những người phương Tây khởi xướng sau khi trải qua quá trình tu học tại châu Á. Khi trở về, họ lập ra các trung tâm hành thiền mang màu sắc hiện đại và thế tục hơn, giảm thiểu các yếu tố nghi lễ văn hóa. Nhờ đó, Vipassana thu hút mạnh mẽ những người tìm kiếm một con đường tâm linh gần gũi với đời sống hiện đại nhưng vẫn sâu sắc.

Một dòng chảy lớn khác đến từ Tây Tạng sau cuộc lưu vong năm 1959. Nhiều bậc thầy lỗi lạc đã mang theo những giáo pháp sâu xa của Kim cương thừa đến phương Tây. Với phong cách linh hoạt, sức hút cá nhân và tính huyền bí của truyền thống Tây Tạng, họ đã gieo mầm đạo pháp nơi những cộng đồng đang khao khát tìm kiếm điều gì đó vượt ngoài trật tự tôn giáo quen thuộc. Ngoài ra, hiện nay còn xuất hiện nhiều nhóm Phật tử phi tông phái, không gắn bó cố định với truyền thống nào mà linh hoạt lựa chọn giáo lý từ nhiều nguồn khác nhau trong kho tàng Phật giáo.

Cái nhìn cận cảnh về Phật tử Mỹ

Theo khảo sát năm 2007 của Pew với hơn 35.000 người trưởng thành, khoảng 0,7% người Mỹ tự nhận là Phật tử, tương đương khoảng 1,6 triệu người. Nếu tính cả trẻ em, con số có thể vượt quá hai triệu. Tuy nhiên, những con số này có thể vẫn thấp hơn thực tế. Nhiều người thực hành Phật pháp nghiêm túc nhưng không tự nhận mình theo một tôn giáo cụ thể, nhất là khi họ từng rời bỏ các tôn giáo truyền thống do cảm thấy bị gò bó. Hơn nữa, giáo lý Phật giáo vốn nhấn mạnh đến vô ngã và không dính mắc, nên bản thân người tu tập cũng không thiên về việc định danh rằng mình theo Phật giáo.

Nếu thay câu hỏi “Anh/chị theo tôn giáo nào?” bằng việc xem xét mức độ gắn bó thực hành, thì số lượng người có liên hệ thực tế với Phật giáo ở Mỹ có thể cao hơn nhiều. Theo khảo sát của Viện Nghiên cứu Xã hội Purdue năm 2009, có 2,2% người Mỹ cho biết Phật giáo ảnh hưởng lớn đến cuộc sống của họ; 2,2% từng gặp gỡ Tăng sĩ hoặc giáo thọ vài lần mỗi năm; 2,7% hành thiền Phật giáo ít nhất một lần mỗi tháng; và 3,1% đọc sách Phật giáo hàng tháng. Từ những tỷ lệ này, có thể ước tính khoảng 5 đến 7 triệu người Mỹ thực sự có đời sống liên quan đến tư tưởng của Phật giáo.

Đáng chú ý là, ngay cả theo ước tính thấp nhất, số lượng Phật tử ở Mỹ vẫn xấp xỉ gấp đôi số người theo đạo Hồi. Nếu lấy con số 2,2% từ khảo sát Purdue, thì số người gắn bó với Phật giáo còn cao hơn cả số tín đồ Do Thái giáo hay Mormon, và vượt qua cả Anh giáo. Trong khi các nhóm này được xem là tôn giáo lớn tại Mỹ, thì Phật giáo cũng xứng đáng được công nhận vị thế tương đương.

Trong số các tôn giáo độc lập, chỉ có nhóm “không tôn giáo” phát triển nhanh hơn Phật giáo. Ba phần tư Phật tử là người cải đạo, điều này cho thấy sức hấp dẫn đặc biệt của Phật giáo đối với người Mỹ đương đại. Nhưng ảnh hưởng của Phật giáo còn vượt xa phạm vi những người thực hành trực tiếp. Một khảo sát năm 2003 cho thấy 12,5% người Mỹ cảm thấy Phật giáo đã ảnh hưởng đến cách họ suy nghĩ về tôn giáo và tâm linh.

Phật giáo đặc biệt có sức hút với giới trí thức và tầng lớp cấp tiến – những người thường nắm giữ vai trò sáng tạo, từ nghệ thuật đến học thuật, truyền thông và trị liệu tâm lý. Chính trong lĩnh vực tâm lý học, ảnh hưởng của Phật giáo ngày càng rõ nét, không chỉ vì các nhà trị liệu cá nhân bị hấp dẫn mà còn bởi các phương pháp thiền và quan điểm về khổ đau, vô thường, tâm thức... đã dần thấm sâu vào các mô hình trị liệu hiện đại, từ điều trị trầm cảm đến các chương trình giảm căng thẳng bằng chánh niệm.

Những thách thức đang đến gần

Phật giáo phương Tây giờ đây đã hiện diện rõ ràng hơn và không còn là một thực thể có thể dễ dàng bị phớt lờ. Vấn đề không còn là liệu Phật giáo có nên xuất hiện trong không gian công cộng hay không, mà là ai sẽ góp phần định hình nên bộ mặt của nó. Một số người cho rằng điều quan trọng nhất là hành trì đúng Chánh pháp, còn việc công chúng nghĩ gì thì không quan trọng. Theo quan điểm này, ai có duyên sẽ tự tìm đến giáo pháp.

Tuy vậy, giữa hai thái cực, truyền bá ráo riết và buông xuôi hoàn toàn, vẫn có một con đường trung đạo. Con người cần được tiếp xúc với giáo pháp, nhận thức rõ những lợi ích cũng như thử thách của nó, trước khi có thể tự mình lựa chọn. Nếu hình ảnh công khai của Phật giáo bị bóp méo hay định kiến chi phối, thì người ta sẽ khó có cơ hội tiếp cận một cách công bằng và cởi mở.

Chính Đức Phật cũng từng rất quan tâm đến cách công chúng nhìn nhận về Tăng đoàn. Nhiều điều luật trong Luật tạng được thiết lập để bảo vệ hình ảnh của Tăng đoàn, vì đó là yếu tố sống còn khi đời sống xuất gia dựa vào sự hỗ trợ từ hàng cư sĩ. Điều này không có nghĩa là cần phát động một chiến dịch truyền thông rầm rộ hay tô vẽ hình ảnh lý tưởng hóa bằng cách che giấu những vấn đề nội tại. 

Trái lại, các vị lãnh đạo Phật giáo và cả người hành trì bình thường nên tích cực tham gia các đối thoại xã hội, văn hóa, và tôn giáo đương đại, mang tinh thần Chánh pháp vào các vấn đề thời sự. Việc này không chỉ vì tương lai của Phật giáo tại phương Tây, mà còn vì xã hội phương Tây hôm nay đang rất cần một định hướng đạo đức và tâm linh sâu sắc, điều này hoàn toàn có thể tìm thấy nơi Phật giáo.

Tuy hiện nay Phật giáo phương Tây vẫn còn là một “tiểu văn hóa” bên lề, nhưng tình trạng này sẽ không kéo dài. Sự chấp nhận ngày càng cao đối với giá trị của đa nguyên, cùng với số lượng Phật tử ngày càng lớn và di sản phong phú của Phật giáo như một tôn giáo cổ xưa và sâu sắc, đang giúp nâng cao vị thế của Phật giáo nơi đây.

Điều quan trọng lúc này là người Phật tử nên suy nghĩ nghiêm túc về những gì mình có thể cống hiến cho con người thời hậu hiện đại. Hãy thể hiện rõ lập trường, sống đúng với lý tưởng mình theo đuổi, và chấp nhận những chỉ trích bằng tinh thần hiểu biết và cởi mở. Nếu làm được điều đó, thì hình ảnh mới của Phật giáo phương Tây sẽ được định hình không chỉ bằng truyền thống quá khứ, mà còn bằng chính hành động và trí tuệ sống động của người Phật tử hôm nay. Và nếu thành công, tương lai của Phật giáo phương Tây chắc chắn sẽ trở thành một nét văn hóa độc đáo và được phát triển cho nhiều thế hệ mai sau

(Tâm Tuệ lược dịch, theo Lion’s Roar)