Làm sao để càng già càng trí tuệ?

Cảm giác lạ lẫm khi những người bạn tôi ở độ tuổi bảy mươi hoặc tám mươi, có những đứa con đã trưởng thành và thậm chí có cả cháu. Nếu soi gương, tôi cảm thấy xa lạ với hình ảnh tôi đang thấy. Những gì tôi cảm thấy bên trong không phù hợp với những gì tôi thấy.

Quá trình lão hóa mở ra những quan điểm hoàn toàn mới. Và tôi đã cố gắng sử dụng giai đoạn này như một cơ hội để suy ngẫm về toàn bộ vòng cung cuộc đời mình - nhưng khi làm như vậy, tất cả bắt đầu cảm thấy siêu thực, tuyệt vời, bí ẩn, đã là quá khứ. Nó có tính chất “gì đó vậy?”, như khi một cái gì đó được phóng to, vút qua bạn, bạn không chắc liệu mình có nhìn thấy nó hay không. Có một sự vô căn cứ về toàn bộ trải nghiệm, và cũng có một cảm giác mới mẻ của ánh sáng. Có cái nào bền vững không?

Khi già đi, cuộc sống của chúng ta chứa đầy những kết thúc và chia tay. Mỗi lần chúng ta gặp người thân, đó có thể là lần cuối cùng, và mỗi lần chúng ta làm điều gì đó, có thể cũng là lần cuối cùng. Nhận thức này có thể gây đau khổ. Nó có thể nuôi dưỡng nỗi sợ hãi và sự bám víu của ta, nhưng nó thường làm ngược lại bằng cách tạo ra sự đánh giá sâu sắc hơn về những khoảnh khắc chúng ta vẫn còn kết nối với nhau và tham gia vào cuộc sống. Nó làm nổi bật cốt lõi của sự dịu dàng và sâu sắc sâu thẳm trong chúng ta.

Sự lão hóa dạy chúng ta về ranh giới và sự không chắc chắn. Thế giới và bản thân chúng ta có vẻ vững chắc, nhưng chúng ta không tồn tại lâu như vậy, chúng ta sẽ sớm ra đi. Thật kỳ lạ khi suy ngẫm về việc chúng ta đã ở đâu trước khi xuất hiện trong cuộc sống này, và cũng kỳ lạ không kém khi chúng ta biết mình sẽ rời đi - đi đâu không ai biết. Tuy nhiên kỳ diệu thay, chúng ta đang có mặt ở đây! Ngay tại đây, ngay bây giờ. Chính đặc tính rất khó nắm bắt của trải nghiệm này làm cho nó trở nên đầy màu sắc và mãnh liệt hơn.

Trong một xã hội thường lãng mạn hóa tuổi trẻ và bác bỏ quá trình lão hóa, Phật giáo đưa ra một viễn cảnh mới mẻ - không lãng mạn hóa cũng không đe dọa sự tiến triển tự nhiên của cuộc sống. Có những trải nghiệm trong cuộc sống không thể tránh được, bất kể bạn là ai, và lão hóa là một trong số những trải nghiệm đó.

Bản chất bấp bênh của cuộc sống và hoàn cảnh trở nên rõ ràng hơn khi chúng ta già đi. Bạn có thể đang yên lành, nhưng một ngày nào đó, chỉ một cú ngã hoặc một cơn bệnh là đủ để toàn bộ thế giới của bạn bị gián đoạn với sự mất mát này, đến sự mất mát khác, nối đuôi nhau. Có người già đi nhưng tương đối khỏe mạnh; người khác suy giảm nhanh chóng trở nên yếu ớt hoặc mất trí nhớ. Có vẻ bất công khi một số người già có phương tiện và các mối quan hệ để tìm sự giúp đỡ mà họ cần, trong khi người khác phải đối phó với tuổi già mà không có nguồn lực và không có sự giúp đỡ. Bạn không thể biết rằng mình còn bao thời gian trên thế giới này hoặc bạn sẽ tiếp tục tận hưởng sức khỏe và hoàn cảnh thuận lợi này đến bao lâu.

Trong một xã hội thường lãng mạn hóa tuổi trẻ và bác bỏ quá trình lão hóa, Phật giáo đưa ra một viễn cảnh mới mẻ - không lãng mạn hóa cũng không đe dọa sự tiến triển tự nhiên của cuộc sống. Có những trải nghiệm trong cuộc sống không thể tránh được, bất kể bạn là ai, và lão hóa là một trong số những trải nghiệm đó. Kinh điển Phật giáo đưa ra những mô tả sinh động về sự đau khổ của tuổi già. 

Họ không che giấu việc nó có thể đau đớn và nhục nhã như thế nào và nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chuẩn bị cho bản thân để đối phó với nó. Có sự khôn ngoan trong việc nhận ra thực tế khắc nghiệt của lão hóa cũng như tiềm năng phát triển và cái nhìn sâu sắc mà nó mang lại. Cá nhân tôi đã thấy rằng tin xấu, khi được nói một cách trung thực, có thể là tốt. Sự không chắc chắn và suy giảm của lão hóa đưa ra một thông điệp mạnh mẽ: hãy tu sửa chính mình khi có thể, đừng chờ đợi. Những gì trước mắt là những gì bạn phải sử dụng, không phải những gì đã được, không phải những gì có thể được, không phải là một cái gì đó khác.

Sự lão hóa của cá nhân chúng ta diễn ra trong bối cảnh văn hóa. Các nền văn hóa vật chất hiện đại không đối phó tốt với lão hóa, và thái độ chống lão hóa làm cho việc già đi trở nên khó khăn hơn. Tuổi già được coi là khủng khiếp và đáng xấu hổ, vì vậy chúng ta cố gắng hết sức để che đậy nó. Có một ngành công nghiệp khổng lồ được thiết kế để giúp chúng ta giả vờ trẻ hơn sự thực. Chúng ta được tư vấn rằng nếu sử dụng mỹ phẩm phù hợp, tập thể dục đúng cách, ăn loại thực phẩm phù hợp, chúng ta có thể trẻ lâu hơn. Nhưng hào nhoáng của tuổi trẻ giả tạo đó cần phải được duy trì chống lại mối đe dọa của thực tế. Cuối cùng, che đậy thực tế lão hóa không giúp ích gì; thay vào đó, nó thúc đẩy sự đau đớn, phiền não không cần thiết.

Sự trải nghiệm lão hóa làm nổi lên bề mặt các vấn đề chính về bản sắc của chúng ta. Khi bắt đầu già đi, chúng ta đã có nhiều vai trò trong cuộc sống. Chúng ta có thể có những vai trò quan trọng mà ta mặc định là bản chất của mình. Khi các vai trò và nhãn hiệu đó bắt đầu biến mất, chúng ta có thể cảm thấy lạc lõng. Chúng ta buộc phải đối mặt với việc chúng ta là ai ngoài những vai trò đó. Việc lão hóa giúp ta phát hiện ra những chấp trước mà ta thậm chí không biết mình có. Chúng ta đối mặt với sự phù phiếm của mình: bám víu vào vẻ đẹp bề ngoài, nhu cầu quyền lực hoặc trở thành ai đó trong xã hội. Điều này không dễ dàng, nhưng đó là một cơ hội để hỏi: “Tôi thực sự là ai, trong tất cả những điều đó?”.

Sự lão hóa của bản thân thách thức chúng ta đối mặt với những định kiến của mình trong mối liên hệ với người khác. Bạn cảm thấy thế nào khi ở gần người già? Khi còn trẻ, bạn đã được dạy gì về tuổi già và cái chết? Bạn nghĩ mình sẽ trở thành một người già như thế nào? Định kiến có tác dụng mạnh mẽ. Các nhà khoa học phát hiện ra rằng những người được dạy rằng tuổi già chỉ là thứ phải chịu đựng có quỹ đạo sức khỏe kém và đi xuống nhanh chóng. Những người có tình trạng sức khỏe tương tự nhưng quan tâm đến sự lão hóa của họ và tò mò về giai đoạn đó trong cuộc sống, có sức khỏe, hạnh phúc tốt hơn nhiều và tuổi thọ cao hơn.

Khi đạt đến một độ tuổi nhất định nào đó, bạn nhận ra rằng rất có thể bạn chỉ còn lại một vài năm tương đối khỏe mạnh. Bạn phải đối mặt với những câu hỏi cơ bản về cuộc sống và cách bạn sử dụng thời gian của mình. Trong vài năm còn lại, bạn có cơ hội tập trung vào những gì bạn có thể làm một cách thực tế và vào những gì quan trọng nhất. Bạn bắt đầu buông bỏ tất cả những điều bạn sẽ không bao giờ có thể làm được.

Hối tiếc và thất vọng là một phần của quá trình già đi. Có thể bạn đã thực hành thiền định trong nhiều năm và tự hỏi: “Đây có phải là sự chứng ngộ cao nhất mà tôi có thể nhận được, như thế có ổn không? Liệu tôi có thể tốt hơn, tỉnh táo hơn, nhận thức được nhiều hơn không?”. Chúng ta bị mắc kẹt với: Vậy đó. Đây là cuộc đời tôi. Vấn đề là gì? Tất cả có nghĩa là gì? Nhưng cùng với đó, có những khoảnh khắc khi bạn tiếp xúc với cảm giác kinh ngạc rằng bằng cách nào đó trong sự rộng lớn và mênh mang của không gian/thời gian vô hạn, bạn đã tìm thấy chính mình trong cuộc sống. Bạn bắt đầu thấy cuộc sống cụ thể của bạn và những phẩm chất độc đáo của bạn như một biểu hiện của một mô hình năng lượng nguyên thủy liên tục phát sinh, hòa tan và tái sinh. Bạn thấy mình là sự phản ánh của một mô hình năng lượng sáng tạo và nhân từ đã diễn ra mãi, và bạn cảm thấy xúc động.

Lão hóa có thể đưa bạn đến cốt lõi của mình. Những thách thức của sự suy giảm thể chất khi bạn đến gần cuối đời có thể tước đi những gì không cần thiết và tiết lộ bản chất thực sự của bạn. Không phải là bạn đang đào bới xung quanh để cố gắng tìm ra những gì cần thiết; đúng hơn, những mối bận tâm hời hợt chỉ đơn giản biến mất. Những giả định, các vai trò, vị trí cũ của bạn trong xã hội, những quan niệm về việc bạn phải trở thành ai và bạn phải hành động như thế nào - tất cả những điều đó bắt đầu biến mất để tiết lộ một cái gì đó có giá trị và thực tế hơn nhiều: bản chất bên trong của bạn, rõ ràng, sáng sủa, rộng rãi và trống rỗng như bầu trời.

Judy Lief

Diệu Liên Lý Thu Linh

(Chuyển ngữ từ How to Grow Wise With Age, tạp chí Lion’s Roars, 14-6-2024)