Tháng Bảy - ngày rằm của tâm linh

Để đón những ngày rằm lớn như Nguyên tiêu tháng Giêng, nhất là tháng Tám Trung thu, người ta chuẩn bị trước đó nhiều ngày; có thể thấy sự chuẩn bị ấy qua không khí phố phường với những gian hàng bán hoa, bán bánh mọc lên. Riêng rằm tháng Bảy, cũng là rằm lớn, thì lại không như vậy… mà có vẻ lặng lẽ.

Rằm tháng 7 đi chùa cầu cho ba má - nét tâm linh, văn hóa, biểu hiện của tình thương - Ảnh minh họa

Hầu như ai cũng có kỷ niệm với rằm tháng Bảy. Tôi thuở nhỏ háo hức đợi nó để đi xem mấy đám cúng cô hồn; chờ cúng vong đến màn thí giàn, lũ trẻ xúm nhau giành lấy đồ cúng, nghe thiên hạ kêu “đám cô hồn sống” - thấy vui, dẫu biết đó là tiếng quở trách. Tôi cũng thích đi chùa vào ngày rằm lớn như rằm tháng Bảy vì chùa có nấu cơm đãi khách thập phương với nhiều món ăn chay lạ miệng, đặc biệt có món kiểm là món vừa canh cũng là vừa chè ngọt mặn nấu với đủ loại rau trái, nước cốt dừa rất ngon.

Lớn lên, biết thêm rằm tháng Bảy còn có lễ Vu lan, một cái lễ quan trọng của đạo Phật, nhắc nhở mọi người con báo hiếu cha mẹ. Nhưng có vẻ người ta tuy biết nhưng biết lờ mờ chưa hiểu sâu về ngày rằm tháng Bảy, nhất là tôi. Tình cờ trong tháng Sáu, lúc đi mua sắm không có tiền nhỏ, tôi đưa ra tờ giấy năm trăm ngàn, người bán càu nhàu. Lần thứ hai cũng vậy, tôi mới tò mò hỏi. Sao tự nhiên thiếu tiền nhỏ vậy thím? Và được nghe trả lời - sắp tới rằm tháng Bảy người ta đổi tiền để dành làm phước (thì ra, vào tháng Bảy, nhiều người đến các cơ sở từ thiện như trại dưỡng lão, cô nhi viện, trường mù v.v… để tặng tiền cho những người nơi đây. Nếu đem gởi cho các giám đốc thường bị giữ lại bỏ vào quỹ nên tiền thường không tới tay họ - thì ra là vậy).

Tôi hơi bị bất ngờ, cảm thấy cuộc sống chuyển động, không khí đang hít thở có điều gì đó là lạ… hóa ra tôi nhìn sự vật diễn ra bên ngoài bằng đôi mắt mà không thấy bên trong. Có phải những gì bên trong của con người quyết định sự tồn tại bên ngoài? Thấy bên ngoài mà không thấy bên trong như là thấy tâm mình thì trước sau gì người cũng đau khổ. Rõ ràng bên trong mới chuyển hóa nghiệp của người ta. Bên ngoài khôn dại với cuộc đời bao nhiêu, bên trong người ta vẫn chân thật với mình - nhận ra cái tôi, cái tâm linh, cũng là con đường dẫn đến trí tuệ, mở rộng vòng tay với mọi người.

Với định nghĩa văn hóa là những cái còn lại thì tâm linh rằm tháng Bảy chính là nét văn hóa truyền thống xa xưa của cha ông còn lại ngày nay. Có phải đây là ý nghĩa ban đầu của ngày rằm tháng Bảy với những tập quán, tục lễ cổ truyền - nhất là với lễ Vu lan, một lễ lớn theo đạo Phật. Nguồn gốc những gì bên trong của người có nguồn gốc từ đâu. Phải chăng nó xuất phát từ chỗ người đứng giữa trời  đất, mà không biết trời cao, vũ trụ bao la là gì? Dưới lòng đất thâm u chứa đựng gì? Người nảy sinh những câu hỏi siêu hình. Ngoài thế giới của loài người còn có thế giới nào khác? Con người được sinh ra từ đâu? Chết đi về đâu? Có linh hồn hay không? Trong khi chưa tìm thấy lời giải đáp thỏa đáng, mắt lại nhìn những hiện tượng thú vị khác. Như hiện tượng đầu thai lên nói về kiếp trước của mình (rất nhiều). Hiện tượng thần đồng lên hai tuổi nói chưa rành đã biết đọc. Rồi nhan nhản trước mắt đứa gian ác ngày càng giàu thêm, người lương thiện làm cật lực suốt đời vẫn nghèo. Hầu như ai cũng có những câu hỏi như vậy để rồi thành hình cái gọi là ẩn-ức-tâm-linh. Nó vừa thực vừa hư, càng gặp nghịch cảnh người càng quay về với ẩn-ức-tâm-linh.

Tình cờ trong các con số, số 7 được coi là con số thiêng liêng. Thời tiết tháng Bảy lại rất đặc biệt, đất trời hiu hắt tiêu trầm. Đất trời như xích gần, nối liền nhau bằng những cơn mưa dầm kéo dài lê thê. Nhất là ban đêm, tiết trời lành lạnh ẩm ướt mưa theo rả rích. Thời tiết tháng Bảy như đặc biệt dành cho người biết bao nỗi niềm nhớ thương hoài cảm. Điển hình như chuyện Ngưu Lang, Chức Nữ - hai người yêu nhau xa cách mỗi năm gặp nhau một lần vào dịp tháng Bảy nhờ chim ô thước bắc cầu. Trong đêm mưa, người hình dung ra thêm có một cõi dương, một cõi âm. Âm dương cách trở đôi đường. Tình cờ cảm nhận kia phù hợp với cái gọi là ẩn-ức-tâm-linh bấy lâu. Nhưng đó chỉ là cảm nhận cho tới khi Phật dạy chúng sinh cuộc đời chẳng có gì bền chắc, tất cả nằm trong luật nhân quả, duyên khởi nối tiếp nhau chẳng biết đâu là nơi kết thúc, nơi bắt đầu. Những lời Phật dạy là cơ sở để cho người tìm lời giải đáp cho những câu hỏi thuộc về tâm linh. Từ từ người chuyển hóa tâm hồn. Ngày rằm tháng Bảy với nhiều tục lệ, nhất là lễ Vu lan báo hiếu cha mẹ, là bằng chứng sự chuyển hóa kia.

Nguyễn Du, tác giả Truyện Kiều, còn có bài Văn tế thập loại chúng sinh, là bằng chứng cho những gì vừa nói. (Tiết tháng Bảy mưa dầm sùi sụt - Toát hơi may lạnh buốt xương khô - Não người thay buổi chiều thu - Ngàn lau nhuốm bạc, lá ngô rụng vàng - Đường bạch dương bóng chiều man mác - Dịp đường lê lác đác sương sa - Lòng nào lòng chẳng thiết tha - Cõi dương còn thế nữa là cõi âm - Trong trường dạ tối tăm trời đất - Có khôn thiêng phảng phất u minh - Thương thay thập loại chúng sinh - Hồn đơn phách chiếc lênh đênh quê người).

Bài văn tế tiếp tục nói về lúc còn sống với những nghề nghiệp và sau khi chết đi. (Sống thời tiền bạc chảy ròng - Thác không mang được một đồng nào đi - Khóc ma mướn, thương gì hàng xóm - Hòm gỗ đa bó đóm đưa đêm - Ngẩn ngơ trong quãng đồng chiêm - Nén hương giọt nước, biết tìm vào đâu - Cũng có kẻ rắp cầu chữ quý - Dấn mình vào thành thị lân la - Mấy thu lìa cửa lìa nhà - Văn chương đã chắc đâu mà trí thân).

Cuối cùng văn tế chỉ ra con đường cho người. (Nhờ phép Phật uy linh dũng mãnh - Trong giấc mê khua tỉnh chiêm bao - Mười loài là những loài nào? - Gái trai già trẻ đều vào nghe kinh - Kiếp phù sinh như hình bào ảnh - Có chữ rằng “Vạn cảnh giai không” - Ai ơi lấy Phật làm lòng - Tự nhiêu siêu thoát khỏi trong luân hồi… Phật hữu tình từ bi phổ độ - Chớ ngại rằng có có không không - Nam-mô Phật, Nam-mô Pháp, Nam-mô Tăng - Độ cho nhất thiết siêu thăng thượng đài).

Ở các nước Âu Mỹ, vào ngày 31 tháng 10 có lễ hội Halloween diễn ra từ 3 giờ chiều đến 12 giờ khuya. Họ văn minh nhưng cũng tin đó là những giờ cổng địa ngục mở ra cho các vong hồn tìm đường về nhà. Trong buổi lễ, người ta đeo mặt nạ hình ma quỷ và nhà cửa trang trí những trái bí ngô khoét ruột làm lồng đèn sáng leo lét để dẫn đường cho các vong hồn. Tâm linh phương Đông cũng giống như vậy, cho là vào tháng Bảy, tháng xá tội vong nhân, cổng địa ngục mở ra để cho người chết từ cõi âm quay về thăm  người thân (theo tôi, nhà nước vào các ngày lễ lớn thường xem xét ân xá cho các tù nhân mang tính nhân bản là bằng chứng cho quan niệm âm dương đồng nhất lý). Các vong hồn về vào buổi chiều, đêm xuống trở lại địa ngục, nên lễ cúng cô hồn diễn ra vào buổi chiều.

Tháng Bảy còn có lễ Vu lan báo hiếu của đạo Phật do sự tích ngài Mục Kiền Liên xuống địa ngục tìm mẹ. Xét ý nghĩa của hai lễ cúng, ta thấy những gì thuộc về tâm linh đều mang tính nhân bản. Hồn và xác - hồn có thể nhẹ nhàng về trời hoặc đi đầu thai hay chịu quả báo nặng nề phải xuống địa ngục chịu hình phạt do những điều xấu ác lúc còn sống tạo ra. Tuy nhiên, có những người chết oan do nghiệp xấu, vong hồn không có hoặc chưa có nơi nào tiếp nhận phải lang thang. Sau khi cúng xong, người ta thí giàn là ý nghĩa tượng trưng cho loại cô hồn này.

Qua lễ Vu lan báo hiếu của ngài Mục Kiền Liên - người đứng đầu về thần thông trong số các đệ tử của Đức Phật - ta thấy dù phép thuật cao siêu, có thần thông nhưng ngài Mục Kiền Liên vẫn không cứu được mẹ. Ngài buồn bã quay trở về thưa với Phật thì được nghe dạy rằng nghiệp ai  nấy mang. Ai làm những việc tội lỗi thì phải chịu gánh lấy quả báo. Không có phép màu nào cứu được những người như vậy, trừ khi lập đàn tràng cúng tế, nhờ uy lực của mười phương Tăng hợp lại cầu nguyện hầu làm giảm nhẹ nghiệp báo của người. Ngài Mục Kiền Liên xuống địa ngục chứng kiến hình phạt dành cho bà Thanh Đề, đồng thời cũng thấy hình phạt của bao vong hồn khác. Do đó, khi lập đàn tràng cầu nguyện cho mẹ, ngài cũng cầu xin luôn cho những vong linh kia.

Bản chất của tục cúng cô hồn và lễ Vu lan có điểm tương đồng hướng về những người đã khuất, đồng thời cũng tỏ lòng hiếu thảo với cha mẹ tổ tiên. Và như đã nói, tâm linh vốn nhân bản, luôn rộng mở mối liên hệ âm qua dương. Suy nghĩ bên trong chuyển qua hành vi bên ngoài nên tháng Bảy tưởng nhớ người khuất bóng còn là tháng để cho người mở rộng vòng tay bố thí làm phước. Tháng Bảy cũng là tháng của lòng từ bi, của đức hiếu sinh dành cho muôn loài qua việc phóng sinh thả chim, thả cá… về với thiên nhiên. Rõ ràng, so với các ngày rằm khác, rằm tháng Bảy đúng là ngày rằm của tâm linh. 

Ngô Khắc Tài