Từ viên kẹo đến cái còng

Từ sự cám dỗ của những viên kẹo 

Có bà mẹ nhờ Gandhi - một người được tôn vinh như “thánh”, nhà lãnh tụ vĩ đại của nhân dân Ấn Độ trong cuộc đấu tranh bất bạo động chống lại chính sách cai trị của người Anh - khuyên bảo đứa con mình thôi ăn kẹo, nhưng ông lại khất đến hai tuần sau mời bà quay trở lại. 

Đúng hẹn, khi bà đưa con đến, ông đã ân cần khuyên cháu đừng ăn kẹo nữa vì sẽ làm hư răng. Trả lời thắc mắc vì sao không khuyên ngay hai tuần trước đó, ông nhẹ nhàng trả lời: “Vì hai tuần trước, tôi vẫn còn ăn kẹo!”. 

Vậy đó, khi mình còn ăn kẹo thì làm sao có thể làm gương cho người khác. Nhất là khi những viên kẹo ấy là quyền lực, là những ngân quỹ khổng lồ, trong một chừng mực nào đó, chưa được giám sát chặt chẽ, nên người sử dụng mặc quyền tận dụng, lại thêm những ảo giác có lúc tưởng chừng địa vị ấy “đời đời bền vững”. 

Viên kẹo ấy khiến bao người, thậm chí lãnh đạo ở các cấp cao rơi vào vòng xoáy của mối quan hệ nhập nhằng giữa các tập đoàn - Ban quản lý dự án và chính quyền. Để rồi xã hội sẽ phải gánh chịu tất cả hậu quả của những bất ổn khi sự cộng thông giữa cả hai hay ba tổ chức ấy thiếu tính giải trình, sự minh bạch và vắng mặt sự can thiệp của các tổ chức thanh tra. Lúc ấy, như các nhà kinh tế nói, đồng tiền - nói chính xác là lòng tham đã biến tất cả bạn bè, cả tình đồng chí thành đồng lõa và đồng phạm trong những cuộc chia sẻ quyền lợi, khai thác vô độ tất cả những gì có thể, bất chấp hậu quả. Fidel Castro có lần nói: “Không nắm được quyền thế, lý tưởng khó có điều kiện cần thiết để được hiện thực hóa. Nhưng có được quyền thế trong tay, lắm khi lý tưởng chỉ là những viễn mơ của một thời, mông lung và thoi thóp”. 

Đến cái còng hôm nay 

Hình ảnh một số nguyên là lãnh đạo cao cấp, những người có vị trí trong thế giới tài chánh, mới đây còn uy quyền cao tột, ra trước Tòa án Hà Nội và TP.HCM mấy ngày gần đây, tay bị còng gợi lên những cảm xúc lẫn lộn trong công chúng, trong lòng người quan sát. Có người hân hoan cho rằng ngọn lửa pháp quyền đã được thực thi, nhưng cũng có người thấy xen lẫn nhiều cảm xúc về thế thái nhân tình bởi sự thay đổi quá nhanh trong ngôi vị, vai trò giữa cuộc đời. 

Nhà văn Sương Nguyệt Minh viết: “Chiếc còng số 8 trên tay ông Thăng là một ‘cái còng tay lịch sử’… Quả thật, nhìn hình ảnh cái còng số 8 trên tay Đinh La Thăng, tôi không khỏi xót xa, buồn và nghĩ ngợi. Đời người không biết đâu mà lần, có ai sinh ra đã hoạch định được cuộc sống của mình đâu. Lúc lên voi, lúc xuống dê lợn, gà vịt là chuyện thường của chính trường nhân loại. Không ai lường được cái sự ngoắt ngoéo, biến hóa vô cùng của thời thế lúc mưa lúc nắng, lúc sáng đúng chiều sai đến mai lại đúng. Người minh triết hiểu thời thế. Kẻ vô minh chỉ biết mình. Vô minh bởi vận thân đang lên, làm chúa một cõi, ngồi ở đỉnh cao quyền lực của ngành, không còn biết sợ ai...”. 

Trong Phật giáo thường nhắc nhở: “Bồ-tát sợ nhân, chúng sinh sợ quả”. Không ai có thể nghĩ tưởng tới cảnh này mười năm trước. Và có lẽ do vậy nên con người ta thường vội vã vì nhiều nguyên nhân khác, thiếu sự tỉnh giác, dừng lại ở những sai lầm đầu tiên và tìm cách khắc phục, không vá víu bằng cách dùng “lợn lành chữa thành lợn què” gây nên hậu quả chất chồng, kéo theo bao hệ lụy và tai họa cho mình và cho người khác, và quan trọng hơn cả là cho xã hội, sự ổn định của đất nước. 

Đọc lại kinh Phật, chúng ta thấy điều này không mới, bởi từ hơn 2.500 về trước, Đức Phật, vị đã từ bỏ ngai vàng quyền lực và những cám dỗ hưởng thụ vật chất khác, để dấn thân thực nghiệm tâm linh, trở thành Người Tỉnh thức, đã dạy rằng: 

Thế gian vô thường 
Đất nước mong manh 
Tứ đại khổ không 
Ngũ ấm vô ngã 
Sinh diệt biến đổi 
Hư ngụy không chủ 
Tâm là nguồn ác 
Thân là rừng tội 
Quán chiếu như thế 
Dần lìa sinh tử. 
(Kinh Bát đại nhân giác) 

Với nhận thức đó, chỉ như thế chúng ta mới sống trong đời mà không bị làn sóng vinh hoa, phú quý, danh vọng, quyền lực… nhấn chìm. Bởi chúng ta hiểu rằng: 1. Mọi vật trên thế gian biến đổi trong từng giây từng phút, đó gọi là sát-na vô thường. Mọi vật kể cả sinh mạng, núi sông, thể chế chính trị… đều trải qua những giai đoạn sinh trưởng, tồn tại, biến hoại. Tài sản tiền bạc cũng là vô thường, không có gì là chắc chắn, dễ bị lửa cháy, nước trôi, trộm cướp và con cái phá tán. 2. Danh vọng địa vị là vô thường: Công danh sự nghiệp chức tước địa vị thăng giáng vô thường, vinh quang rồi tủi nhục, kính trọng hay khinh bỉ không có gì tồn tại mãi. 3. Hoàn cảnh vô thường: Hoàn cảnh xã hội, đường lối chính sách cũng luôn thay đổi theo hoàn cảnh và yêu cầu thực tế, núi non hay biển cả, mây gió trăng sao đều luôn luôn chuyển biến là điều thường thấy, gần đây sự biến đổi khí hậu làm đất lở sông dời, nhiều hiện tượng mà chúng ta chưa từng thấy. 

Cũng trong kinh Bát đại nhân giác, Đức Phật dạy: 

Đa dục là khổ 
Sinh tử nhọc nhằn 
Đều do tham dục 
Thiểu dục vô vi 
Thân tâm tự tại. 
… 
Lòng dục không cùng 
Tìm kiếm chẳng ngừng 
Thêm lớn tội lỗi 
Bồ-tát trái lại 
Thường niệm tri túc 
Sống nghèo hành đạo 
Xem tuệ giác là 
Sự nghiệp duy nhất. 

Nguồn gốc đau khổ là do tham dục. Tham nhiều thì khổ nhiều, người ít tham dục thì không bôn ba tìm kiếm, không tạo nghiệp bất thiện, không bị các đối tượng của dục hay ngoại duyên chi phối nên được thảnh thơi, thoải mái, an vui. Trong kinh Ðại khổ uẩn (Trung bộ kinh I), Ðức Phật cũng dạy: “Bản chất của dục có ba khía cạnh, mà người tu hành cần phải biết rõ: Vị ngọt của dục, vị đắng của dục và sự giải thoát khỏi chúng”. 

Với xu hướng vận hành của tham, sân, si, con người không bao giờ biết đủ, ngược lại chỉ mong cầu được nhiều nên càng nhiều tội ác. Còn người tỉnh giác thì chẳng phải vậy, vì họ thường nghĩ nhớ về pháp biết đủ, sống an vui trong cảnh nghèo khó mà giữ Đạo, và chỉ lấy trí tuệ làm sự nghiệp duy nhất cho đời mình. 

Luật gia Acton viết: “Quyền lực dẫn đến tha hóa, quyền lực tuyệt đối dẫn đến tha hóa tuyệt đối”. Một số người khi có chức quyền đã đánh mất mình, vong thân trong đam mê danh vọng và tiền bạc, mất sự tự chủ, và không còn giữ được bản lĩnh hay lương tâm chính trị đặt lợi ích của đất nước, dân tộc lên trên hết nữa. Nếu đã bị mê hoặc vì những viên kẹo quá hấp dẫn, quá hào nhoáng thì chính điều đó sẽ dẫn đến hậu quả cuộc đời của họ cũng bị thấp thỏm trong lo sợ, não phiền, cảm giác bất an… 

Trong tinh thần duyên sinh, khi một cá nhân phạm lỗi, không chỉ hoàn toàn do cá nhân đó, bởi họ là những mắt xích trong một guồng máy. Để tránh được việc xảy ra những lỗi nghiêm trọng luôn cần một hệ thống giám sát hay thanh tra hoạt động đúng trách nhiệm và có thẩm quyền can thiệp kịp thời. Chúng ta nhìn sang một đất nước trong khu vực là Singapore: các quan chức trong khi làm việc luôn đặt dưới sự kiểm tra của những cơ quan chế tài theo dõi nghiêm ngặt mọi biểu hiện sai hiến pháp hay quy định pháp luật. Cục Điều tra Tham nhũng có quyền điều tra, khám xét, quyền lấy thông tin về tài sản, của bất cứ nghi can nào. 

Trong kinh Chuyển luân thánh vương sư tử hống, Đức Phật đề cập đến những phẩm chất của một nhà lãnh đạo tốt, đó là người luôn tôn trọng pháp luật, thực thi pháp luật; bảo vệ dân, vô tư, không thiên vị; từ bỏ mọi dục vọng cá nhân, không tham nhũng; lắng nghe các ý kiến chánh đáng của dân. Nếu thiếu những phẩm chất này làm lãnh đạo thì chắc chắn sẽ không có sự ổn định và phát triển bền vững. 

Lịch sử của dân tộc chúng ta trong những giai đoạn phát triển, vững mạnh đã từng có những mẫu người lãnh đạo như thế, luôn lấy lợi ích của dân tộc, hạnh phúc của nhân dân đặt lên trên tất cả. 

Quản lý quyền lực là một diễn trình dân chủ, tôn trọng giá trị nhân bản và phát huy nội hàm nhân văn trong các hệ thức văn hóa. Tất cả là nền tảng cho một nền kinh tế bền vững, trong một xã hội văn minh. 

Nhìn hai mặt của một vấn đề, chúng ta thấy xã hội cũng đã mở rộng lòng, nhìn nhận “những đứa con lầm lạc” trong cuộc chơi quyền lực đầy cám dỗ, lắm rủi ro bất trắc và kết cục thường là cay đắng cho cả người dự phần và cộng đồng chung quanh họ. Trong môi trường đó, công minh là điểm tựa duy nhất cho lòng tin, là thế mạnh giúp mọi người vượt khó, dấn thân để đem lại những sự thay đổi tốt đẹp cho xã hội.

Nguyên Cẩn