Thấy núi không là núi

Có một thiền ngữ nổi tiếng, thường được nhắc tới trong nhà thiền. Thiền sư Thanh Nguyên Duy Tín đời Tống nói: “Hồi 30 năm trước, khi lão tăng còn chưa tham thiền, thấy núi là núi, thấy sông là sông. Về sau, gặp được thiện tri thức, có chỗ hội nhập, thấy núi không là núi, thấy sông không là sông. Bây giờ được chỗ dứt sạch, thấy núi chỉ là núi, thấy sông chỉ là sông.” Thực ra, ba giai đoạn này không riêng gì của Thiền Tông. Chúng ta sẽ gặp trong tất cả các lời dạy của Đức Phật.

Khi chúng ta thấy núi là núi, thấy sông là sông, lúc đó chúng ta lâp lại những kiến thức học từ xã hội, gia đình. Những quy ước thế gian rằng ngọn núi trước mắt ta gọi là núi, con sông nơi bến đò thì gọi là con sông. Chúng ta học từ quy ước, từ kiến thức quá khứ của tập thể cộng đồng, và gọi như thế.

Tới một thời gian, chúng ta học Bát Nhã Tâm Kinh, nhìn thấy rằng Sắc chính là Không. Nghĩa là, Sắc (những cái được thấy, được nghe, được ngửi, được nếm, được chạm xúc, được tư lường) chính là Không. Những cái được thấy cũng như ảnh trong gương tâm, chúng chuyển biến liên tục, không có thực thể, không thể được níu kéo, tức là không có tự ngã, nên gọi là vô ngã. Những cái được nghe chỉ là âm thanh tới bên tai, chúng chuyển biến liên tục, không có thực thể, không thể được níu kéo, tức là không có tự ngã, nên gọi là vô ngã. Và do vậy, những cái được thấy, được nghe chỉ là Không. Tương tự, với những cái được ngửi, được nếm, được chạm xúc, được tư lường. Tất cả Sắc không khác với Không.

Đức Phật từng lấy thí dụ rằng, những âm thanh của đàn tỳ bà nghe rất tuyệt vời, nhưng là do rất nhiều duyên mới hình thành được. Thân đàn là gỗ chặt từ cây rừng về rồi cưa, bào, chuốt, đóng thành cây đàn. Cây rừng phải được trồng nhiều năm để có sớ gỗ thích nghi, phải có mưa, gió, nắng cho cây lớn. Người nhạc sĩ phải học nhiều năm để sáng tác ca khúc, và để sử dụng cây đàn. Khi chúng ta ưa thích tiếng đàn, chúng ta chặt cây đàn làm trăm mảnh cũng không tìm ra tiếng đàn.

Tương tự, Kinh Na Tiên Tỳ Kheo từng dẫn ra trường hợp một cỗ xe, rồi chỉ ra rằng không thể chỉ nơi nào thực sự có thể gọi là cỗ xe. Tương tự, Cư sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám từng dẫn ra trường hợp một cái bàn rồi chỉ ra rằng không thể chỉ ra nơi nào để gọi là cái bàn.

Đức Phật khi dạy pháp Tứ Niệm Xứ, nơi phần quán thân, đã nói trong Kinh DN 22 rằng, theo bản dịch của Thầy Minh Châu, trích:

"...một Tỷ kheo quán sát thân này dưới từ bàn chân trở lên, trên cho đến đảnh tóc, bao bọc bởi da và chứa đầy những vật bất tịnh sai biệt: “Trong thân này, đây là tóc, lông, móng, răng, da, thịt, gân, xương, tủy, thận, tim, gan, hoành cách mô, lá lách, phổi, ruột, màng ruột, bụng, phân, mật, đàm, mủ, máu, mồ hôi, mỡ, nước mắt, mỡ da, nước miếng, niêm dịch, nước ở khớp xương, nước tiểu.”

Như vậy vị ấy sống quán thân trên nội thân; hay sống quán thân trên ngoại thân; hay sống quán thân trên cả nội thân, ngoại thân. Hay vị ấy sống quán tánh sanh khởi trên thân; hay sống quán tánh diệt tận trên thân; hay sống quán tánh sanh diệt trên thân. “Có thân đây”, vị ấy an trú chánh niệm như vậy với hy vọng hướng đến chánh trí, chánh niệm. Và vị ấy sống không nương tựa, không chấp trước một vật gì trên đời. Này các Tỷ kheo, như vậy vị Tỷ kheo sống quán thân trên thân." (ngưng trích)

Nghĩa là, người tu nhìn thấy thân chỉ như một bọc da chứa đủ thứ bất tịnh, nhìn thấy tánh sanh khởi nơi thân, nhìn thấy tánh diệt tận nơi thân, liên tục thấy tánh sanh diệt trên thân, không thấy có gì là tự ngã và do vậy sống không nương tựa, không chấp trước một vật gì trên đời. Đó là thấy thân không phải là thân, mà chỉ là một bọc da, và thấy chỉ là những chuyển động sanh diệt nơi thân. Kinh Kim Cang viết rằng, những gì có sanh diệt thì không thể gọi là có tướng ngã, tướng nhân, tướng chúng sanh, tướng thọ giả. Đó chính là thấy núi không phải là núi, thấy sông không phải là sông.

Trong Kinh SN 22.95, Đức Phật dạy rằng Sắc chính là Không, theo bản dịch của Thầy Minh Châu:

"Cũng vậy, này các Tỷ-kheo, phàm có sắc gì thuộc quá khứ, vị lai, hiện tại, hoặc nội hay ngoại, hoặc thô hay tế, hoặc liệt hay thắng, hoặc xa hay gần; vị Tỷ-kheo thấy sắc, chuyên chú, như lý quán sát sắc. Do vị Tỷ-kheo nhìn chuyên chú, như lý quán sát sắc, sắc ấy hiện rõ ra là trống không, hiện rõ ra là rỗng không, hiện rõ ra là không có lõi cứng. Làm sao, này các Tỷ-kheo, lại có lõi cứng trong sắc được? ..[...]

Ví như, này các Tỷ-kheo, một ảo thuật sư hay đệ tử một ảo thuật sư, tại ngã tư đường bày trò ảo thuật. Một người có mắt nhìn chuyên chú, như lý quán sát trò ảo thuật ấy. Do người ấy nhìn chuyên chú, như lý quán sát, ảo thuật ấy hiện rõ ra là trống không, hiện rõ ra là trống rỗng, hiện rõ ra là không có lõi cứng. Làm sao, này các Tỷ-kheo, lại có lõi cứng trong ảo thuật được?" (ngưng trích)

Thế rồi chúng ta sẽ tới lúc nhận ra rằng, cái thấy tối hậu sẽ là cái thấy Như Thị. Hòa thượng Thích Phước Hậu (1866 - 1953) để lại lời dạy cho tăng chúng Việt Nam bài thơ:

Kinh điển lưu truyền tám vạn tư

Học hành không thiếu cũng không dư

Đến nay tính lại đà quên hết

Chỉ nhớ trên đầu một chữ Như.

Đức Phật có một số bài kinh dạy về pháp chữ Như này. Trong Kinh AN 4.24, Đức Phật dạy rằng cái nhìn của bậc Như Lai là, khi thấy, nghe, cảm thọ, nhận biết thì đừng tưởng tượng (ngài Bodhi dịch là "do not misconceive" đừng nghĩ sai về; trong khi ngài Sujato dịch là "do not conceive" là đừng nghĩ thêm ra) hay đừng hình dung gì thêm, dù là tưởng tượng hay hình dung về cái được thấy, cái không được thấy, cái sẽ được thấy, và cái người thấy. Cái tuyệt vời của Kinh này là, Bodhi và Sujato dịch bằng 2 chữ trái nghịch nhau nhưng đều diễn tả được ý của Như Lai. Bản dịch của Thầy Minh Châu như sau, trích:

“Như vậy, này các Tỷ-kheo, Như Lai là vị đã thấy những gì cần thấy, nhưng không có tưởng tượng điều đã được thấy, không có tưởng tượng những cái gì không được thấy, không có tưởng tượng những gì cần phải thấy, không có tưởng tượng đối với người thấy. Ðã nghe những gì cần nghe, nhưng không có tưởng tượng điều đã được nghe, không có tưởng tượng những cái gì không được nghe, không có tưởng tượng những gì cần phải nghe, không có tưởng tượng đối với người nghe...” (ngưng trích)

Rồi tới bài Kinh Bahiya Sutta, Đức Phật nói rất đơn giản về pháp Như, rằng: “Thế này, Bahiya, ông nên tu tập thế này: Trong cái được thấy sẽ chỉ là cái được thấy; trong cái được nghe sẽ chỉ là cái được nghe; trong cái được thọ tưởng sẽ chỉ là cái được thọ tưởng; trong cái được thức tri sẽ chỉ là cái được thức tri.’ Cứ thế mà tu tập đi, Bahiya.

“Khi với ông, này Bahiya, trong cái được thấy chỉ là cái được thấy… [nhẫn tới]… trong cái được thức tri chỉ là cái được thức tri, thì rồi Bahiya, ông sẽ không là ‘với đó.’ Này Bahiya, khi ông không là ‘với đó,’ thì rồi Bahiya, ông sẽ không là ‘trong đó.’ Này Bahiya, khi ông không ‘trong đó,’ thì rồi Bahiya, ông sẽ không ở nơi này, cũng không ở nơi kia, cũng không ở chặng giữa. Thế này, chỉ thế này, là đoạn tận khổ đau.”

Nghe xong, ngài Bahiya chứng quả A la hán. Xin chú ý rằng, trong cái được thấy sẽ chỉ là cái được thấy. Có nghĩa là, thấy, nghe, trực tiếp, không phải thấy và nghe qua lý luận, không qua kiến thức thế gian, không qua thói quen đặt tên của xã hội, của quá khứ, của quy ước. Đó là cái thấy trực tiếp, cái thấy mà không gọi tên. Chỉ tạm gọi là, thấy núi là núi, thấy sông là sông, nhưng không phải là thấy núi và sông qua những hình ảnh và lý luận của quá khứ mà chúng ta mang nặng.

Cái thấy, cái nghe lúc này sẽ là cái thấy và nghe của tịch lặng, của tức khắc sinh và tức khắc diệt, như chim bay trên bầu trời, không chút dấu vết nào còn trong gương tâm. Và tạm gọi rằng thấy núi là núi, thấy sông là sông.

Nguyên Giác

THAM KHẢO:

. Kinh DN 22: Tứ niệm xứ, quán tánh sanh diệt nơi thân

https://suttacentral.net/dn22/vi/minh_chau

. Kinh SN 22.95: thấy pháp hữu vi như trò ảo thuật

https://suttacentral.net/sn22.95/vi/minh_chau

. Kinh AN 4.24: khi thấy, nghe... đừng tưởng tượng, đừng hình dung gì thêm

https://suttacentral.net/an4.24/vi/minh_chau

. Bài Pháp Khẩn Cấp: Bahiya Sutta: cái được thấy chỉ là cái được thấy

https://thuvienhoasen.org/a14273/bai-phap-khan-cap-bahiya-sutta