DẪN NHẬP
Ở Việt Nam, hầu hết các tông phái Phật giáo đều có một tự viện là nơi khơi nguồn dòng truyền thừa, nơi đó có vai trò quan trọng trên nhiều phương diện. Đối với người trong tông phái, Tổ đình đã lưu dấu sự nghiệp hoằng pháp của thầy tổ, trở thành cội nguồn tâm linh của bao thế hệ. Đối với những người ngoài tông phái, Tổ đình là nơi mà họ có thể tìm hiểu một cách chính xác nhất về tông phái ấy.

Với Đạo Phật Khất sĩ Việt Nam, Tổ đình Tịnh xá Ngọc Viên là trung tâm hoằng khai giáo pháp, trú xứ của Đức Tổ sư Minh Đăng Quang trong hầu hết quãng thời gian hành đạo. Do đó, ngôi đạo tràng được xem là chốn thiêng liêng đối với toàn thể cộng đồng Phật giáo Khất sĩ. Ngoài ý nghĩa lịch sử, Ngọc Viên là nơi thể hiện đậm nét những giá trị văn hóa đặc thù của hệ phái, bất kỳ ai muốn tìm hiểu thấu đáo về hệ phái thì không thể không tìm đến.

LỊCH SỬ XÂY DỰNG VÀ TÔN RẠO TỊNH XÁ NGỌC VIÊN
Đức Tổ sư Minh Đăng Quang xuất gia vào năm 1944 tại tỉnh Vĩnh Long [1], bắt đầu thâu nhận đệ tử vào năm 1947 tại tỉnh Mỹ Tho (tỉnh Tiền Giang ngày nay). Năm 1948, Ngài và các đệ tử hành đạo đến Sài Gòn, sau đó trở về Vĩnh Long. Tại đây, Ngài được cư sĩ địa phương hiến đất xây dựng ngôi tịnh xá đầu tiên, đặt tên là Pháp Vân. Tịnh xá nằm phía sau Trường Nam Tiểu học Vĩnh Long, gần chợ Kinh Cụt, thuộc làng Long Châu [2], tổng Bình Long, quận Châu Thành, tỉnh Vĩnh Long. Đáng tiếc hiện nay Tịnh xá Pháp Vân đã không còn vị trí phía sau Trường Tiểu học Nguyễn Du, phường 1, TP. Vĩnh Long, tỉnh Vĩnh Long.

Sau đó, ngôi tịnh xá thứ hai tiếp tục được cư sĩ địa phương hiến đất xây dựng ở xóm Cầu Lộ, làng Long Châu. Do khuôn viên tịnh xá có những khóm tre xanh mát, nên Đức Tổ sư đặt tên là Trúc Viên, còn gọi là Vườn Tre. Tuy nhiên thời điểm này, tịnh xá thực chất là những cốc lá đơn sơ cho chư Tăng tạm ngụ để tu hành, chưa xây cất thành cơ sở tôn giáo hoàn thiện. Về sau, tịnh xá được xây dựng và đổi tên thành Ngọc Thuận, hiện nay tọa lạc ở phường 2, TP. Vĩnh Long, tỉnh Vĩnh Long.

Cuối năm 1948, tịnh xá thứ ba ra đời ở làng Long Châu, đó là Ngọc Viên. Tịnh xá tọa lạc ở khu vực được người địa phương gọi là xóm Chài, bên dòng sông Cổ Chiên – một nhánh của sông Tiền. Buổi đầu, chánh điện xây cất đơn sơ theo hình chữ nhật. Từ đây, Ngọc Viên là trú xứ của Đức Tổ sư, đồng thời là trung tâm điều hành các hoạt động của Đạo Phật Khất sĩ Việt Nam. Đặc biệt, trong thời kỳ Ngài hiện diện hoằng pháp, tịnh xá có bốn lần tổ chức lễ Tự tứ – sinh hoạt quan trọng nhất hằng năm của Tăng già (vào các năm 1949, 1950, 1951, 1953) [3]. Đây cũng là điểm dừng chân cuối cùng của Ngài trước khi vắng bóng vào năm 1954.

Theo sự phó chúc của Đức Tổ sư, Trưởng lão Giác Chánh trở thành người điều hành các hoạt động của Tăng đoàn Khất sĩ, về sau được môn đồ suy tôn là Đệ nhị Tổ sư. Phối hợp với Ngài là Trưởng lão Giác Như – Tri sự đầu tiên của Phật giáo Khất sĩ, có trách nhiệm trông nom các tịnh xá và phân công chư Tăng luân phiên trụ xứ. Tịnh xá Ngọc Viên tiếp tục giữ vai trò là trung tâm của Đạo Phật Khất sĩ Việt Nam, trú xứ chính và cũng là chốn dừng chân cuối đời của nhị vị Trưởng lão trước khi viên tịch.

Theo truyền thống Phật giáo Khất sĩ, nhà sư không ở tại một tịnh xá cố định, mà luân phiên thay đổi. Do đó, chốn tổ Ngọc Viên đã đón chân nhiều danh Tăng đến tu tập. Tuy nhiên sau năm 1975, hình thức ấy không thể duy trì trong điều kiện xã hội mới, Trưởng lão Giác Giới đảm nhiệm trụ trì. Từ năm 2021, Đại đức Minh Viên kế nhiệm trụ trì. Hiện nay, Tổ đình Tịnh xá Ngọc Viên tọa lạc ở xóm Chài, phường 2, TP. Vĩnh Long, tỉnh Vĩnh Long.

Trải qua hàng chục năm tồn tại, được gìn giữ và tu bổ qua nhiều thế hệ, Tổ đình Tịnh xá Ngọc Viên càng trở nên kiên cố, khang trang, uy nghiêm. Năm 1971, tịnh xá tu bổ lần đầu tiên, do Trưởng lão Giác Như chỉ đạo, giữ nguyên kiến trúc hình chữ nhật. Năm 1993, Trưởng lão Giác Giới tổ chức trùng tu lớn, chánh điện mới xây dựng theo hình bát giác (vẫn giữ lại chánh điện cũ để lưu niệm dấu tích xưa), đồng thời các hạng mục khác được hoàn thiện. Trong năm năm từ 2017 đến 2022, một số hạng mục tiếp tục xây dựng mới hoặc bố trí lại như: nhà khách, giảng đường, trai đường, cổng, tường rào…

Do tịnh xá đầu tiên là Pháp Vân đã không còn, tịnh xá thứ hai là Trúc Viên vào buổi đầu chưa xây dựng hoàn thiện, nên tịnh xá thứ ba là Ngọc Viên được xem như tịnh xá hoàn thiện đầu tiên của Đạo Phật Khất sĩ Việt Nam. Năm 2006, Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam đã xác lập kỷ lục cho Tổ đình Ngọc Viên là “ngôi tịnh xá Khất sĩ đầu tiên của Việt Nam” [4].

ĐẶC ĐIỂM KIẾN TRÚC TỊNH XÁ NGỌC VIÊN
Nhà Tam bảo
Trong mô hình tịnh xá của Đạo Phật Khất sĩ Việt Nam do Đức Tổ sư Minh Đăng Quang quy hoạch, trung tâm là nhà Tam bảo, gồm ba bộ phận: nhà tịnh xá (chánh điện) – tượng trưng cho Phật bảo, nhà giảng thuyết pháp (giảng đường) – tượng trưng cho Pháp bảo, nhà độ cơm nghỉ mát (trai đường) – tượng trưng cho Tăng bảo [5].

Chánh điện Tổ đình Ngọc Viên xây dựng vào năm 1993 trên phần đất do gia đình thí chủ Trần Quang Minh – pháp danh Thiện Niệm và Lê Thị Nho – pháp danh Nhu Ngọc phụng cúng. Công trình hình bát giác, tượng trưng cho Bát Thánh đạo (Chánh kiến, Chánh tư duy, Chánh ngữ, Chánh nghiệp, Chánh mạng, Chánh tinh tấn, Chánh niệm, Chánh định), đường kính 18 mét. Ban đầu, chánh điện có hai cấp mái, mái trên tứ giác tượng trưng cho Tứ Thánh đế (Khổ, Khổ tập, Khổ diệt, Khổ diệt đạo), mái dưới bát giác tương ứng với tám vách của công trình. Qua thời gian, nhu cầu về không gian tu học của Tăng Ni và cư sĩ gia tăng, cấp mái thứ ba hình thành [6]. Sự ra đời của tầng mái này giúp tổng thể công trình hài hòa hơn.

Trung tâm chánh điện có tháp thờ Pháp của chư Phật quá khứ theo mô hình do Đức Tổ sư quy định. Tháp có bốn mặt tượng trưng cho Tứ vô lượng tâm (Từ, Bi, Hỷ, Xả), phần đế có ba bậc tượng trưng cho Tam vô lậu học (Giới, Định, Huệ), phần đỉnh có mười ba tầng vì Đức Như Lai là ngôi vị tấn hóa thứ mười ba trong chúng sanh [7]. Trong bảo tháp có tượng Đức Phật Thích Ca tọa thiền bằng đá trắng, cùng với bộ Đại tạng kinh Việt Nam. Xung quanh tháp là bốn cột trụ lớn, có chức năng chống đỡ cho cả bộ nóc, đồng thời mang ý nghĩa tượng trưng cho Tứ chúng trong Phật giáo (Khất sĩ nam, Khất sĩ nữ, cư sĩ nam, cư sĩ nữ). Sau tháp Pháp có bàn thờ Đức Tổ sư khai sáng Đạo Phật Khất sĩ Việt Nam. Bàn thờ đặt sát vách, phía trên là chân dung Ngài, phía dưới là tủ kính trân tàng 69 quyển Chơn lý – tác phẩm do Ngài biên soạn. Theo truyền thống hệ phái, bàn thờ Đức Tổ sư không thắp nhang.

Từ cổng nhìn vào, giảng đường ở bên trái phía trước chánh điện, hình chữ nhật, có chức năng là nơi thuyết giảng giáo lý. Trai đường ở phía sau bên trái chánh điện, hình chữ nhật với ba tầng, tầng trệt là nơi chư Tăng thọ trai, lầu một là nơi chư Tăng tọa thiền, tầng hai là nơi lưu giữ Tam tạng Thánh điển Phật giáo. Ngoài ra, phía sau cùng trong khuôn viên tịnh xá là nhà Tăng, hình chữ nhật với một trệt và một gác, tầng trệt là nơi chư Tăng nhóm họp, tầng gác là nơi chư Tăng tịnh dưỡng. Trước đây, giảng đường là trai đường hiện nay, còn nhà Tăng là trai đường. Năm 2019, giảng đường mới hoàn thành, hai công trình còn lại thay đổi chức năng như hiện nay.

Các hạng mục khác
Bên cạnh nhà Tam bảo, Tổ đình Tịnh xá Ngọc Viên còn có nhiều công trình phụ, tương tự hầu hết các tịnh xá trong Phật giáo Khất sĩ. Về tổng quan, các công trình được sắp xếp thành hai khu vực rõ rệt là khu ngoại và khu nội.

Khu ngoại là không gian tu tập và sinh hoạt cho đại chúng. Từ cổng nhìn vào, bên phải chánh điện có nhà khách, bên trái lần lượt là nhà thờ linh cốt, nhà giảng, nhà thờ Cửu huyền Thất tổ, nhà khách Ni. Theo truyền thống Khất sĩ, Tỳ kheo và Tỳ kheo Ni không ở chung một trú xứ. Tuy nhiên, do Ngọc Viên là tổ đình của hệ phái, nên chư Ni thường lui tới, vì vậy tịnh xá có nhà khách Ni dành cho chư Ni tạm ngụ trong thời gian ngắn.

Khu nội (còn gọi là nội viện hay khu tĩnh tu) là không gian dành riêng cho chư Tăng trong tịnh xá. Ngoài nhà Tăng đã giới thiệu, xung quanh có nhiều cốc nhỏ là nơi ở của các nhà sư, đúng như truyền thống Khất sĩ: “Về chỗ ở ung dung nhàn hạ / Dưới gốc cây lều lá đơn sơ / Miễn là tránh nắng, đụt mưa / Không cần xinh đẹp, chẳng ưa màu mè” [8]. Đặc biệt, trong khu nội có nhiều di tích liên quan đến sự nghiệp hành đạo của Đức Tổ sư Minh Đăng Quang.

Cốc Đức Tổ sư được xây cất từ năm 1948, chất liệu ban đầu là cây lá. Sau khi Ngài vắng bóng, nhằm lưu lại di tích của Tôn sư, các thế hệ đệ tử đã nhiều lần tu bổ. Hiện nay, cốc được xây gạch. Bên trong cốc có chân dung Ngài, chiếc chõng cây và cái bồ đoàn, hai bảng chữ vẽ tay “Đoàn Du tăng” và “Minh Đăng Quang” mà Tăng đoàn ngày xưa treo trên xe ô tô mỗi khi hành đạo phương xa, trước cốc có bảng chữ vẽ tay “Chơn lý đạo đức Việt ngữ lưu thông mỗi ngày từ 3 tới 5 giờ chiều”.

Bên cạnh cốc có cây Bồ đề do Đức Tổ sư trồng vào năm 1948 và núi đất do Ngài đắp khoảng năm 1950. Bởi, theo thiết kế của Ngài về mô hình tịnh xá, không gian ấy có hồ sen, núi đất, ao rạch hoặc suối, cây cao bóng mát…[9] Điều đó thể hiện quan điểm sống hài hòa giữa con người và tự nhiên, hướng đến kiến tạo môi trường tu tập lý tưởng cho người xuất gia.

Tổ đình Ngọc Viên có ngôi chánh điện truyền thống, hình chữ nhật, ngang 8 mét, dài 16 mét. Công trình do Đức Tổ sư thiết lập vào năm 1948, trên phần đất do gia đình thí chủ Lê Quang Nhiêu phụng cúng, sau đó được các thế hệ đệ tử trùng tu nhiều lần. Đến khi chánh điện mới hình bát giác xây dựng vào năm 1993, chánh điện cũ được giữ lại để lưu niệm dấu tích của tiền nhân, gọi là chánh điện truyền thống. Ngoài ra trong thời gian gần đây, cổng tịnh xá đã xây dựng lại và tường rào xung quanh tu bổ vào năm 2022. Cổng có dạng tam quan, hai cột trụ có câu đối: “Minh Đăng Quang thị hiện, trời Nam ngời Chơn lý / Khất sĩ đạo hoằng truyền, đất Việt rạng Pháp đăng”. Tường rào xung quanh tịnh xá chạm khắc những hình ảnh về các sự kiện quan trọng trong cuộc đời hành đạo của Đức Phật và Đức Tổ sư.

GIÁ TRỊ CỦA TỊNH XÁ NGỌC VIÊN
* Giá trị lịch sử
Đối với các môn đồ trong Phật giáo Khất sĩ, Tổ đình Ngọc Viên là mảnh đất thiêng liêng do Đức Tổ sư Minh Đăng Quang kiến tạo, đã in đậm dấu chân của Ngài, Đức Nhị tổ, chư vị Trưởng lão tiền bối thời kỳ đầu mở đạo. Từ nơi đây, bao thế hệ Tăng Ni đã cất bước du hành khắp hai miền Nam và Trung, đưa giáo pháp Khất sĩ lan tỏa mạnh mẽ trong chưa đầy một thế kỷ. Do đó có thể nói, nơi đây là cội nguồn tâm linh của toàn thể Tăng Ni và cư sĩ hệ phái.

Đối với xã hội, Tịnh xá Ngọc Viên là nơi khởi đầu một truyền thống sinh hoạt tôn giáo mới ở Nam bộ nói riêng và Việt Nam nói chung, không phải Phật giáo Bắc tông vốn quen thuộc với dân tộc hàng ngàn năm, cũng chẳng phải Phật giáo Nam tông rất phổ biến trong cộng đồng Khmer. Hình ảnh các nhà sư Khất sĩ giữ gìn giới luật trang nghiêm, mỗi ngày khất thực hóa duyên và ăn chay, rồi trở về tịnh xá tinh tấn thiền định, thuyết giảng giáo lý cho cư gia, đơn giản hóa nghi lễ… đã trở thành dấu ấn mới cho miền sông nước Cửu Long.

* Giá trị nghệ thuật
Mặc dù các công trình hiện nay ở Tổ đình Ngọc Viên được xây dựng trong nhiều giai đoạn khác nhau, tuy nhiên điểm nổi bật là tất cả có sự thống nhất về hình thức, bao gồm màu sắc tổng thể, mái ngói, đường bờ nóc, bao lam, khung cửa, các họa tiết trang trí… Phần lớn các hạng mục sử dụng chất liệu gỗ, vừa tạo nên nét cổ điển và thâm trầm, vừa thân thiện và phù hợp với cảnh quan sông nước Tây Nam bộ, qua đó thể hiện sự giản dị mà thanh cao của hạnh tu Khất sĩ.

Mô hình tịnh xá của Đạo Phật Khất sĩ Việt Nam được Đức Tổ sư Minh Đăng Quang quy hoạch rất bài bản, không chỉ có nguyên tắc bố trí và xây dựng các hạng mục, mà còn lồng ghép những triết lý Phật giáo vào từng biểu tượng cụ thể. Ở Ngọc Viên, dù diện tích khiêm tốn, chư Tôn đức vẫn cố gắng thể hiện đầy đủ các chuẩn mực mà Đức Tổ sư đã quy định. Bởi thế, qua tìm hiểu tịnh xá này, người đời sau có thể nhận diện những giá trị chung trong mô hình tịnh xá của Phật giáo Khất sĩ.

* Giá trị thích dụng
Không phải chùa to hay tượng lớn, quan trọng nhất đối với bất kỳ ngôi tự viện Phật giáo là sự tu hành của những con người trong môi trường ấy. Quan điểm của Đức Tổ sư Minh Đăng Quang cũng vậy: “Người lập ra đạo tràng, trường dạy học tu để sống chung, nhờ đó mà thiên hạ khắp nơi đều đến ở học tu” [10]. Để tiếp nối hoài bão đó, biến đạo tràng thực sự trở thành trường dạy đạo, chư Tăng Tổ đình Ngọc Viên luôn duy trì các hoạt động tu tập đúng quy củ thiền môn.

Mỗi tháng, tịnh xá có bốn kỳ cúng Hội theo truyền thống hệ phái (mùng 8, 15, 23 và 30 âm lịch) là thời điểm chư Tăng đọc tụng lại giới luật và cư sĩ nghe thuyết giảng giáo pháp. Năm 2010, Ngọc Viên là đạo tràng tổ chức Khóa tu Truyền thống Khất sĩ lần đầu tiên, từ đó các tịnh xá trong hệ phái tiếp nối đăng cai đến nay. Ngoài ra, tịnh xá thường tổ chức Khóa “Bồi dưỡng đạo hạnh” cho Sa di, Khóa tu “Một ngày an lạc” cho cư sĩ, Khóa tu mùa hè “Theo dấu chân Phật” cho thanh thiếu niên…

KẾT LUẬN
Tổ đình Tịnh xá Ngọc Viên là đạo tràng do Đức Tổ sư Minh Đăng Quang kiến tạo và trở thành trung tâm hoằng khai giáo pháp Khất sĩ. Không chỉ in dấu chân Ngài, nơi đây còn đón chân nhiều thế hệ Trưởng lão tiền bối tu học và hành đạo. Với những giá trị lịch sử đó, tịnh xá có vai trò quan trọng trong cộng đồng Phật giáo Khất sĩ. Bằng những nỗ lực của nhiều thế hệ, vừa bảo quản và vừa trùng tu, ngôi Tổ đình đơn sơ ngày nào đã trở nên uy nghiêm như hiện nay. Ngoài ra, về phương diện nghệ thuật, Ngọc Viên là nơi thể hiện sự tài hoa trong kiến trúc, kết hợp hài hòa phong cách Phật giáo và dân tộc, truyền thống và hiện đại. Đặc biệt, trong bối cảnh văn hóa Phật giáo Khất sĩ biến đổi mạnh mẽ ngày nay, Tổ đình Tịnh xá Ngọc Viên đã giữ gìn gần như trọn vẹn những đặc điểm trong mô hình kiến trúc của một ngôi tịnh xá điển hình mà Đức Tổ sư đã thiết lập.

Vĩnh Thông/TCVHPG417

Chú thích:
* Vĩnh Thông, Pháp danh Thiện Phúc, cư sĩ Giáo đoàn I, hệ phái Khất Sĩ.
[1] Tổ sư Minh Đăng Quang (2016), Chơn lý, Nxb. Tổng hợp TP HCM,  tr.732.
[2] Bấy giờ, làng Long Châu là tỉnh lỵ của tỉnh Vĩnh Long, địa bàn tương ứng với một số phường trung tâm của TP. Vĩnh
Long hiện nay.
[3] Hàn Ôn (1960), Minh Đăng Quang pháp giáo, Cơ sở Tinh Thần,  tr.31.
[4] A Huy (2006), “Công bố 10 kỷ lục Phật giáo Việt Nam lần thứ 3”, Báo Công an nhân dân điện tử (www.cand.com.vn), 07/11/2006.
[5] Tổ sư Minh Đăng Quang (2017), Chơn lý – Luật nghi Khất sĩ, Nxb. Tổng hợp TP HCM,  tr.53.
[6] Nguyễn Tiến Đạt (2019), “Đặc điểm kiến trúc tịnh xá tại Vĩnh Long”, Thông tin Khoa học Giáo dục Trường Đại học Xây dựng Miền Tây, số 35,  tr.54.
[7] Tổ sư Minh Đăng Quang (2017), Sđd,  tr.52-53.
[8] Hệ phái Khất Sĩ (2008), Nghi thức tụng niệm, Nxb. Tôn giáo,  tr.171.
[9] Tổ sư Minh Đăng Quang (2017), Sđd,  tr.53.
[10] Tổ sư Minh Đăng Quang (2016), Sđd,  tr.490.